Słowa o Lublinie – dawnem mieście
O duszy starych miast
Kroki błądzące w murach Wilna, Lublina czy Krakowa, wszystko jedno zima to, lato lub jesień złotolistna, powolne są, jak zmiany pór roku. Bo czy podobna szybkiemi stopami przemierzać wąziutkie chodniki zaułków, przy których dom patrzy domowi przeciwległemu zbliska w twarz, gdzie arki klamrami spinają mur z murem, gdzie szkarpa się wysuwa na chodnik pochyła, wysoka, niby noga olbrzyma w dostojnej pozie zastygłego.
Powolność, spokój, echo niepowrotności czasów sprawiają, że po starem mieście chodzimy cicho, poważnie. A chodząc tak, przystając, na piętra, załomy, cienie, napisy patrząc, ani wiemy kiedy i jak zaczyna do nas mówić dusza starych kątów. Słuchajmy.
Mury lubelskie
Przy kościołach, cmentarzach jakże wabią oko stare ogrodzenia murowane. To przy kościele Ewangielickim, niziutkie, tu wyższe, tam niższe, nierówne jak szereg rekrutów, zamglone cieniem starych kasztanów, liczy sobie lat sto kilkadziesiąt.
A mury Misjonarskie od ulicy tejże nazwy, również asymetryczne, tylko bardziej okazałe, zdobią niepozorną ulicę niebywale.
Ci, którzy przechodzą obok cerkwi ulicą Ruską mijają obojętnie jej ogrodzenie murowane i piękny w nim murowany występ, zdobiony geometrycznym fryzem. Któż pamięta, że ten występ to dawna furta z czasów, gdy jeszcze ulica przebiegała o 3 łokcie niżej.
A dalej jeszcze, ku Kalinowszczyźnie, w odwiecznym murze kirkuta ileż uroku. Linją kapryśnie łamaną, jak ramię, otacza on wzgórze ciężkie od wielkich drzew i masywnych głazów grobowych, które czas odchylił od pionu ku starości. Powierzchnia odwiecznych cegieł szara i chropawa, ukosy wsporników, romantyczne latarnie gazowe bez szyb i świateł, nawskroś przebijane przez wiatr – ileż mają uroku. Nie mijajmy ich obojętnie.
Rzeczy, których już nie ma
Odbudować w wyobraźni rzeczy, których już nie ma i dopełnić niemi obraz rzeczywistości – to piękne zadanie. Spróbujmy.
Gdzie ulica Rybna krzyżuje się z Grodzką, była ongiś arkada pod dwupiętrowym domem. Tamtędy, w cieniu łukowatego sklepienia wchodziło się na Rybną alias Menniczą. Bezmyślność czyjaś obdarła Lublin z tego pięknego motywu architektonicznego.
Znamy wszyscy zachwycające kościoły drewniane (Rabka, Sękowa), ale mało kto wie, że pod Lublinem, jeszcze w końcu XVIII wieku, na polach między Czechówką, a Czwartkiem stała taka właśnie urocza drewniana budowla jak to w piosence: „kosciółek z descułek, a dzwonnica z tarcic…” Być może, że znajdował się on na gruntach zwanych Lemszczyzna, w pobliżu samotnego pomnika „Szwedzkiego”.
Ongi, plac pochyły za kościołem św. Ducha zajmowały szpital i cmentarz szpitalny, a dalej nieco, w nimbie grozy i złej sławy jarzyły się po nocach wąskie okienka domu, który zamieszkiwał mistrz, kat miejski.
A teraz…?
Drobiazgi
Garść piasku rzuć na wiatr – zagra kolorami. Piach rozsypie się, a każda jego drobinka inna, odmienną naznaczona barwą. Wspominki drobne o dawnych rzeczach, niech rozpadną się sypką tęczą jak piasku garść. Więc:
…Znana kamienica Sobieskich w Rynku ma teraz tylko 2 piętra. Drugie dwa górne rozebrano w czasach Królestwa Kongresowego.
…Wielka ilość starych budowli zmurowana jest z opoki, lub z cegły zmieszanej z opoką. Łatwo to sprawdzić na walącem się domostwie obok wieży Grodzkiej.
…Sierpiński pisze w r. 1839: nie słychać dzwonków zimowych jak w Warszawie i innych miastach stołecznych; dotąd bowiem ani jednej publicznej dorożki miasto nie posiada”.
…Ulice przemianowano. Nie tak się za wieku starego nazywały: Dzisiejsza Bramowa – dawniej Przyrynek, Dzisiejsza Rybna – dawniej Mennicza, Lipowa zwała się Grobową, Namiestnikowska – ulicą Maryji Panny, Królewska – to Przedmieście Korce, Aleje Racławickie zwano ulicą Warszawską.
…Kompleks budynków wieńcem otaczający górę zamkową nietylko był poza juryzdycją miasta Lublina, ale nawet miał osobnego wójta, którego wójtem podzameckim (że to na Podzamczu) zwano. Ostatniego wójta mianował tam Stanisław August. A jeszcze przypomnieć warto, że Podzamcze i herb miało własny: łeb barani bez rogów, pod złotą koroną.
Ot, drobiazgi, drobiazgi.
Dola rośnie
Na Białorusi mówią: „ty śpisz, a dola twoja rośnie”. Otóż tak. Dola rośnie, mijają lata. Kiedyś, w sto lat po nas, ze wzruszeniem będą nowi ludzie oglądali ślady naszego czasu. Historja Polski urośnie, nowemi faktami obciążona, dzieje Lublina wzrosną razem z nią. W zimowy wieczór, w subtelnym blasku neonowych lamp będą wówczas chodzili po Lublinie, jak dziś, młodzi entuzjaści. Zatrzymają się na ulicy: „To tędy Beliniacy wjeżdżali do miasta witani kwiatami, to w murach tej szkoły zrodził się strajk 1905 roku, to tu urzędował Rząd Republiki Ludowej, to tu Piłsudski, wielki Marszałek, przemawiał wśród sztandarów i tłumów…”
I z pożółkłych gazet, z wystrzępionych dokumentów zbierać będą nowe drobiazgi, o ludziach i murach, o rzeczach których już nie ma, o duszy starego miasta.
J. C.
Ziemia Lubelska z 26 I 1931 (Nr 25)
Gabinet Osobliwości 